‘Tẩy xanh’, cái bẫy tinh vi với người tiêu dùng, bóp méo thị trường

Khi niềm tin xanh bị hoài nghi

Theo thống kê của Bộ Công Thương, người tiêu dùng Việt ngày càng hiểu biết hơn và có ý thức ưu tiên lựa chọn tiêu dùng xanh; đồng thời, thấy được trách nhiệm của mình trong quá trình thúc đẩy sản xuất, tiêu dùng bền vững. Tuy nhiên, giá thành sản phẩm xanh hiện vẫn còn cao so với mặt bằng thu nhập chung của người dân, trong khi đó, các hành vi quảng cáo gian dối, lợi dụng thông tin sản phẩm xanh để bán giá cao ngày càng phổ biến, gây e ngại, tâm lý hoang mang đối với người tiêu dùng…

“Tẩy xanh” (greenwashing), hiểu đơn giản là hành vi thổi phồng hoặc bịa đặt lợi ích môi trường của sản phẩm hay dịch vụ, đang trở thành bóng ma trong lòng chuyển đổi xanh. Không có định nghĩa pháp lý chính thức, nhưng hậu quả mà nó để lại thì đã quá rõ ràng: Gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng, bóp méo cạnh tranh thị trường và đe dọa sự phát triển bền vững. Theo Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, trong khi tại EU hay Hoa Kỳ, hành vi này có thể dẫn đến án phạt hàng triệu đôla, thì ở Việt Nam, khung pháp lý vẫn còn nhiều kẽ hở.

Một trong những vụ việc điển hình gần đây là kẹo rau củ Kera, sản phẩm được quảng bá rầm rộ với tuyên bố “một viên kẹo thay thế một đĩa rau xanh”. Thực tế, hàm lượng chất xơ trong sản phẩm lại rất thấp. Không chỉ tổ chức, cá nhân kinh doanh bị xử phạt mà người có ảnh hưởng, trong đó có hoa hậu, YouTuber nổi tiếng cũng bị khởi tố. Vụ việc là minh chứng điển hình cho sự lạm dụng hình ảnh “xanh” nhằm thao túng hành vi tiêu dùng.

Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia khẳng định, hành vi tẩy xanh chính là một dạng cạnh tranh không lành mạnh, một sự lừa dối trắng trợn được khoác lớp áo môi trường. Mọi hành vi đưa thông tin sai lệch, gây nhầm lẫn về tính thân thiện với môi trường của sản phẩm đều phải bị xử lý nghiêm.

Tuy nhiên, khó khăn hiện nay nằm ở chỗ, Việt Nam chưa có quy định riêng điều chỉnh trực tiếp hành vi “tẩy xanh”. Việc xử lý chủ yếu dựa vào Luật Cạnh tranh 2018, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023, Luật Quảng cáo và một số quy định liên ngành khác. Các mức phạt tuy đã có, từ vài chục triệu đến hơn trăm triệu đồng nhưng vẫn chưa đủ sức răn đe.

Từ thực tế, đại diện một thương hiệu sản phẩm tiêu dùng nội địa chia sẻ: “Chúng tôi sẵn sàng đầu tư vào công nghệ sạch, nguyên liệu thân thiện với môi trường. Nhưng khi thị trường xuất hiện những doanh nghiệp quảng bá “xanh” rầm rộ mà không có kiểm chứng, chúng tôi bị đặt vào thế bất lợi vì chi phí thật thì đội lên mà niềm tin người tiêu dùng thì bị xói mòn”.

Tương tự, một start-up trong lĩnh vực bao bì sinh học cho biết: “Chúng tôi từng phải mất hơn 9 tháng để được một tổ chức quốc tế xác nhận bao bì của mình có thể phân hủy sinh học hoàn toàn. Nhưng cùng lúc đó, nhiều sản phẩm khác vẫn tự gắn mác “sinh học”, “tự hủy” mà không hề có chứng minh gì. Điều đó khiến thị trường trở nên méo mó”.

Cần hệ thống chống “tẩy xanh” thực chất

Tình trạng “tẩy xanh” không chỉ là vấn đề đạo đức kinh doanh mà còn là thách thức thể chế. Trong khi Việt Nam đặt mục tiêu trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045, thì hành vi đánh tráo khái niệm “xanh” có thể làm trật đường ray chuyển đổi.

Nhìn sang Liên minh châu Âu, chỉ trong hai năm, một chỉ thị về tuyên bố xanh đã được hoàn thiện và thông qua, với yêu cầu các doanh nghiệp phải chứng minh tính xác thực của mọi tuyên bố môi trường trong hoạt động thương mại. Còn ở Mỹ, “Cẩm nang Xanh” do Ủy ban Thương mại Liên bang ban hành đã trở thành kim chỉ nam cho các doanh nghiệp trong việc giao tiếp minh bạch với người tiêu dùng. Úc thậm chí còn đưa ra các án phạt lên tới 50 triệu đôla đối với mỗi hành vi “tẩy xanh” nếu có chủ ý.

Việt Nam có thể không cần sao chép máy móc các mô hình này, nhưng rõ ràng cần học cách tạo dựng một cơ chế giám sát và chứng nhận độc lập, hiệu quả. Theo Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, việc xây dựng khuôn khổ pháp lý thống nhất, rõ ràng về tuyên bố môi trường, bao gồm quảng cáo, ghi nhãn, chứng nhận là ưu tiên cấp bách.

Đồng thời, cơ quan quản lý cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm đối với các hành vi “tẩy xanh”. “Cơ chế phát hiện, xử phạt và công khai thông tin vi phạm cần được thiết lập để răn đe và nâng cao nhận thức cho cộng đồng doanh nghiệp”, Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia đề xuất.

Song song đó, vai trò của các doanh nghiệp là không thể thiếu. Việc đưa ra tuyên bố môi trường phải đi kèm bằng chứng khoa học, được xác minh độc lập và công bố minh bạch. Không thể vì lợi ích trước mắt mà đánh đổi uy tín lâu dài. “Chúng tôi mong muốn có một sân chơi minh bạch, nơi doanh nghiệp làm thật được bảo vệ và kẻ gian dối bị loại trừ khỏi thị trường”, một doanh nhân ngành hóa mỹ phẩm nói thẳng.

Với người tiêu dùng, sự cảnh tỉnh cũng cần thiết. Đừng để bị cuốn theo những câu slogan xanh mượt mà thiếu căn cứ. Việc đọc kỹ nhãn mác, tra cứu thông tin, chọn mua từ các thương hiệu minh bạch, đồng thời sẵn sàng lên tiếng khi phát hiện dấu hiệu sai phạm,… chính là cách để bảo vệ mình và xây dựng một thị trường tiêu dùng có trách nhiệm.

Một đề xuất đáng chú ý từ Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia là xây dựng bộ tiêu chí kiểm định tuyên bố xanh, kết hợp cùng các tổ chức chứng nhận độc lập, tương tự như mô hình “chứng nhận hữu cơ” hay “chứng nhận carbon” quốc tế. Việc này sẽ tạo ra một rào chắn tin cậy trước các hành vi tẩy xanh trá hình.

Ngoài ra, cũng không thể thiếu vai trò truyền thông, báo chí. Chỉ khi truyền thông vào cuộc mạnh mẽ với các phóng sự điều tra, bài viết phân tích, phản biện, công luận mới được định hướng đúng. Các khóa tập huấn, tài liệu hướng dẫn cho nhà báo, doanh nghiệp, người tiêu dùng về nhận diện và xử lý tẩy xanh sẽ là vũ khí mềm trong cuộc chiến pháp lý đầy cam go.

Theo Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, Việt Nam không thể bước vào kỷ nguyên kinh tế xanh với một thị trường bị che phủ bởi những lớp sơn màu ngụy tạo. “Tẩy xanh” không đơn thuần là thủ thuật truyền thông, mà là hành vi vi phạm quyền lợi người tiêu dùng, bóp méo cạnh tranh và triệt tiêu niềm tin xã hội.

Muốn bảo vệ tương lai bền vững, không thể chỉ dựa vào khẩu hiệu, phải có luật rõ, người dân hiểu, doanh nghiệp tuân thủ, cơ quan thực thi mạnh tay. Chỉ khi đó, chuyển đổi xanh mới không bị biến thành cuộc đua màu mè, mà thực sự là hành trình gian khó nhưng đáng giá, nơi đạo đức kinh doanh đi cùng trách nhiệm xã hội và phát triển bền vững.

Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia: Kinh nghiệm từ các quốc gia như Hoa Kỳ, EU, Úc cho thấy, vai trò trung tâm của pháp luật, cơ chế chứng nhận đáng tin cậy, sự minh bạch trong thông tin và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan trong việc phòng ngừa, phát hiện và xử lý hành vi “tẩy xanh”. Những bài học đó hoàn toàn có thể được vận dụng linh hoạt tại Việt Nam, nhằm từng bước hoàn thiện thể chế, nâng cao năng lực giám sát, truyền thông và hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi một cách thực chất.

Ngân Thương