Người khuyết tật giữa vòng xoáy tiền tệ chợ đen

Trên đường phố Zimbabwe, nhiều người khuyết tật làm trung gian đổi tiền “chợ đen” vì họ không tìm được việc làm còn thị trường thiếu người “đứng mũi chịu sào”. Công việc rủi ro nhưng họ không còn lựa chọn nào khác.

Không có chỗ đổi tiền

Tại Zimbabwe, nơi đồng nội tệ liên tục mất giá, nhiều người dân như anh Kenias Mutsenha đã quen giao dịch bằng đô la Mỹ (USD). Tuy nhiên, khi chính phủ giới thiệu đồng Zimbabwe Gold (ZiG) nhằm khôi phục niềm tin vào hệ thống tài chính, không ít người rơi vào tình thế trớ trêu.

Mutsenha kể rằng khi anh nhận một hợp đồng mua bán, khách hàng yêu cầu thanh toán bằng ZiG. Anh buộc phải mở lại tài khoản ngân hàng đã bỏ không nhiều năm. Nhưng nhân viên ngân hàng yêu cầu anh nộp phí kích hoạt bằng ZiG, loại tiền mà anh không hề có.

“Tôi chỉ có USD, nhưng ngân hàng không chấp nhận đổi. Cuối cùng, tôi chỉ còn một lựa chọn là ra vỉa hè, nơi chợ đen ngoại hối hoạt động sôi nổi”, anh Mutsenha nói.

Trong khi đa số người dân Zimbabwe chuộng USD để tránh rủi ro tỷ giá, các cơ quan công quyền sử dụng nội tệ. Các ngân hàng thì khan hiếm tiền mặt, bởi Ngân hàng Trung ương chủ trương hướng tới xã hội không tiền mặt và phát hành ZiG rất hạn chế. Hệ quả là người dân đổ xô ra vỉa hè ở thủ đô Harare, nơi hoạt động đổi tiền bất hợp pháp nở rộ. Đáng chú ý, phần lớn người bán là người khuyết tật.

Một buổi sáng, anh Mutsenha tìm được người có thể giúp mình đổi tiền. Đó là Leonard Mumba, người đàn ông 43 tuổi ngồi trên xe lăn ở góc phố tấp nập. Trước đây, Mumba bán dịch vụ điện thoại di động tại bến xe buýt nhưng nay anh tham gia một công việc khác “bí mật hơn và rủi ro hơn nhiều”.

Mỗi ngày, trừ Chủ nhật, Mumba được người thân đưa tới chỗ làm từ sáng sớm. Anh đổi tiền suốt từ 7 giờ sáng đến 6 giờ tối, nhận hoa hồng hằng tuần từ các “ông chủ” đứng sau mạng lưới chợ đen.

Mutsenha kể lại: “Một người đàn ông đi bộ ngang qua, móc chiếc túi đen vào xe lăn của Mumba mà không nói lời nào”.

Những giao dịch im lặng như vậy diễn ra ở khắp Harare, nơi nhiều người buôn tiền ngồi xe lăn trên vỉa hè, nhận và trao các túi nilon nhỏ đầy tiền giấy, tránh ánh nhìn và lời nói.

Theo các nhà hoạt động xã hội, từ khi ZiG ra đời và chính phủ siết chặt các hoạt động đổi tiền trái phép, ngày càng nhiều người khuyết tật được lôi kéo vào mạng lưới này. Ông Plaxedes Choto, nhà hoạt động xã hội, cho biết, chỉ riêng khu trung tâm Harare đã có hơn 30 người khuyết tật tham gia giao dịch ngoại tệ chợ đen. Một số tự tìm đến nghề này, số khác, như Mumba, được các đầu mối thuê làm “người đại diện”.

“Tôi từng bán vé số ở bến xe buýt Copacabana. Nhưng khi cảnh sát truy quét, một nhà cung cấp tiền tệ đã tiếp cận và thuê tôi. Vì tôi ngồi xe lăn, họ nghĩ cảnh sát sẽ ít nghi ngờ. Thực tế, họ khoan dung hơn với người như tôi”, Mumbai nói.

Ông Thabiso Moyo, một nhà hoạt động nhân quyền tại Harare, lý giải: “Cảnh sát thường e ngại va chạm với người khuyết tật, vì điều kiện ở các đồn không phù hợp. Sự ‘miễn trừ’ này vô tình biến họ thành lá chắn cho những kẻ điều hành chợ đen”.

Nhờ vị thế “an toàn”, những người buôn tiền khuyết tật giúp mạng lưới ngoại hối ngầm hoạt động trơn tru hơn. Dù xử lý những khoản tiền mặt lớn, họ hiếm khi bị cướp. Song, nhiều người cho biết vẫn bị một số cảnh sát đòi hối lộ để “làm ngơ”.

Dẫu tiềm ẩn nhiều rủi ro, công việc này lại mang đến thu nhập đáng kể. “Trước đây, tôi chỉ kiếm được ít tiền từ bán vé số hay hoa quả. Giờ tôi có thể kiếm được nhiều hơn từ việc đổi tiền USD và ZiG. Đây là công việc tôi khó có thể từ chối”, Mumbai nói.

Cách đó không xa, anh Clever Gorejena, 38 tuổi, cũng ngồi trên xe lăn với điện thoại trong tay, điều hành các giao dịch ngoại tệ trực tuyến. Sau một tai nạn khiến anh mất khả năng đi lại, Gorejena coi nghề này là cơ hội để mưu sinh. “Tôi giao dịch cả tiền mặt và online, đôi khi còn bán cả thời gian phát sóng điện thoại. Mọi người đều cần tiền và đây là cách tôi tồn tại”, anh nói.

Khi đồng ZiG chưa đủ “vàng”

Sự xuất hiện của đồng ZiG từng được kỳ vọng giúp Zimbabwe ổn định tài chính và giảm phụ thuộc vào USD. Thế nhưng, như câu chuyện của Mutsenha cho thấy, khoảng cách giữa chính sách và thực tế vẫn còn xa.

Trong khi nhà nước nỗ lực hướng tới xã hội không tiền mặt, người dân vẫn phải đi tìm những tờ giấy thật, đôi khi là từ những “người trung gian thầm lặng” trên xe lăn, ở góc phố Harare. Họ cũng là đối tượng dễ rơi vào vòng xoáy “chợ đen”.

Ở Zimbabwe, người khuyết tật phải đối mặt với muôn vàn rào cản như chi phí sinh hoạt cao, nhu cầu chăm sóc đặc biệt, phương tiện di chuyển đắt đỏ và sự phụ thuộc vào người hỗ trợ. Trên những con phố Harare, nhiều người chia sẻ họ phải chật vật chi trả cho những sản phẩm dành riêng cho người khuyết tật với giá vô cùng “đắt đỏ”.

Dù Chính phủ Zimbabwe có chương trình trợ cấp hàng tháng cho người khuyết tật, nhưng cộng đồng này cho rằng mức hỗ trợ quá thấp, “chẳng thấm vào đâu” so với thực tế. Việc làm cũng là một thách thức lớn. Năm 2021, nước này ban hành Chính sách quốc gia về người khuyết tật với mục tiêu tạo cơ hội hòa nhập và việc làm bình đẳng. Tuy nhiên, 4 năm sau, nhiều người vẫn bị gạt ra ngoài lề xã hội, phải tự xoay xở trong nền kinh tế phi chính thức đầy rủi ro.

Với phần đông, con đường duy nhất là ăn xin hoặc bán hàng rong. Một nghiên cứu của Hiệp hội Công tác Xã hội quốc gia năm 2017 cho thấy, 57% người ăn xin ở Harare bị khuyết tật thể chất và gần 50% trong số họ chưa từng được đào tạo chính quy.

Bà Samantha Sibanda, Giám đốc tổ chức Signs of Hope Trust, cho biết khi cố gắng thoát khỏi cảnh ăn xin, nhiều người khuyết tật buộc phải tìm kế sinh nhai trong khu vực phi chính thức, nơi họ có thể bán bất cứ thứ gì hoặc thậm chí tham gia vào các hoạt động đổi tiền trái phép.

“Tình hình kinh tế hiện nay khiến phần lớn người dân phải sống bằng công việc tự do. Nhưng với người khuyết tật, khó khăn còn gấp nhiều lần”, bà nói. Theo chuyên gia này, thiếu cơ sở hạ tầng thân thiện với người khuyết tật khiến họ gần như bị loại khỏi hệ thống giáo dục chính quy. Từ đó, cơ hội việc làm càng khép lại.

“Ngay cả khi có được việc, họ vẫn phải đối mặt với sự phân biệt đối xử tại nơi làm việc. Cơ sở hạ tầng ở đây chưa từng được thiết kế cho người khuyết tật. Nhiều người buộc phải ra đường bán hàng, đổi tiền hay đơn giản là kiếm sống qua ngày”, bà Sibanda nói và cho hay đó là nguyên nhân họ dễ bị lôi kéo vào thị trường “chợ đen”.

Tương lai bất định

Hồi tháng 8/2025, Hội đồng thành phố Harare phát động Chiến dịch Khôi phục Trật tự khu trung tâm, kiểm tra các cửa hàng và tòa nhà không phép trong khu thương mại lớn nhất thành phố. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng, những nỗ lực trấn áp sẽ khó thành công chừng nào thiếu tiền mặt và quan liêu trong hệ thống ngân hàng vẫn tồn tại.

Ở Zimbabwe, việc đổi ngoại tệ sang nội tệ qua kênh chính thức đòi hỏi thủ tục rườm rà và nhiều giấy tờ, trong khi muốn đổi ZiG lấy USD thì gần như “bất khả thi”. “Chính vì thế, người dân đành tìm đến chợ đen. Tôi không có tài khoản ngân hàng, vì phí duy trì và giao dịch đều quá cao. Ngay cả những người có tài khoản cũng không thể mua được đô la tại ngân hàng. Chúng tôi buộc phải gặp nhau ngoài phố”, ông Ngonidzashe Mutsigo, sống tại Harare, nói.

Tháng 6 vừa qua, Ngân hàng Dự trữ Zimbabwe (RBZ) công bố báo cáo cho rằng nước này đã trải qua một năm ổn định với đồng nội tệ ZiG. Ông John Mushayavanhu, Thống đốc RBZ, khẳng định, “tỷ giá hối đoái của Zimbabwe đã ổn định hơn, chênh lệch giữa tỷ giá chính thức và tỷ giá chợ đen hiện ở mức dưới 20%.

Quốc gia này cũng thu hút được nhiều nguồn ngoại tệ hơn, giúp các doanh nghiệp và người dân dễ tiếp cận hơn với ngoại tệ cho những nhu cầu thiết yếu, đồng thời duy trì sự ổn định của hệ thống tài chính”.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng tuyên bố của RBZ chưa phản ánh đúng thực tế. Trên thị trường, USD vẫn là đồng tiền được ưa chuộng và khoảng cách giữa tỷ giá chính thức với tỷ giá song song vẫn đủ lớn để nuôi sống một nền kinh tế ngầm đang nở rộ. Chính sự chênh lệch này đã tạo cơ hội cho những kẻ buôn bán tiền tệ bất hợp pháp tiếp tục sinh lời, bất chấp các biện pháp kiểm soát của chính phủ.

Trong bối cảnh đó, những người yếu thế, đặc biệt là người khuyết tật Zimbabwe, tiếp tục bị cuốn vào vòng xoáy mưu sinh.

Từ góc phố quen thuộc của mình, Mumba thừa nhận công việc này không mang lại sự an toàn, cả về tài chính lẫn nhân thân. Anh mong chính phủ có thể tạo ra những sáng kiến hoặc khoản đầu tư để giúp những người như anh thoát khỏi con đường tội phạm và những góc phố đầy rủi ro ở Harare.

“Không ai biết được ngày mai sẽ ra sao. Những kẻ cướp có thể tấn công tôi, ở đây hay ở nhà và điều đó sẽ ảnh hưởng đến gia đình tôi. Nhưng điều tôi lo nhất là công việc này bất hợp pháp và nó chẳng giúp gì cho nền kinh tế đất nước”, Mumbai chia sẻ.