Longform | Du lịch 'gõ cửa' bản làng, mở đường cho nông sản xuống núi

Du lịch mở lối, nông sản vượt núi. Đặc sản vùng cao theo chân du khách xuống phố, “bắc cầu” đưa nụ cười bà con chạm vào nhịp sống thị trường.

Ở lưng chừng trời, nơi những nếp nhà tựa vào sườn núi, cuộc sống của đồng bào dân tộc thiểu số không chỉ gắn với nương ngô, rẫy lúa mà còn gắn liền với những sản vật đặc trưng, những món quà của rừng, của bàn tay cần mẫn, khéo léo. Nhưng làm sao để những sản phẩm ấy không chỉ quanh quẩn ở phiên chợ xã? Làm sao để men rượu ngô, túi thổ cẩm, quả mắc khén… có thể vượt đèo, băng suối đến tay du khách gần xa?

Câu trả lời đang dần lộ diện khi nhiều địa phương vùng cao đã bắt đầu từ chính những giá trị văn hóa bản địa, “bán hàng bằng bản sắc”, kết hợp tiêu thụ sản phẩm thông qua các hoạt động văn hóa, du lịch.

Từ những lễ hội truyền thống như: Lễ hội Lồng Tồng ở Tuyên Quang, Festival hoa tam giác mạch Hà Giang, Lễ hội Đền Hùng ở Phú Thọ, đến những ngày hội văn hóa các dân tộc miền núi phía Bắc, Tây Nguyên, Tây Nam Bộ,… các địa phương đang khéo léo “chưng cất” văn hóa thành cơ hội. Hàng hóa vùng cao không còn đơn thuần là món đồ, mà đã trở thành câu chuyện, trở thành trải nghiệm, trở thành biểu tượng của bản sắc.

Du khách đến với chợ phiên Bắc Hà không chỉ để mua bán sản vật của cao nguyên trắng mà còn để lắng nghe tiếng khèn gọi bạn tình giữa núi rừng mù sương. Du khách đến Lễ hội cà phê Buôn Ma Thuột không chỉ để uống cà phê, mà để thấm thía cả một nền văn hóa mẫu hệ, nương theo tiếng cồng chiêng bất tận.

“Chợ phiên Bắc Hà là một trải nghiệm rất riêng, rất thật. Tôi đi không chỉ để ngắm, mà để hòa vào không khí rộn ràng của người vùng cao. Ở đó, mỗi món hàng đều có câu chuyện riêng: tấm vải lanh dệt tay thơm mùi khói bếp, quả mận tam hoa còn vương hơi sương sáng sớm, hay chum rượu ngô men lá đậm vị núi rừng. Tôi thích cảm giác được trò chuyện với bà con, được trả giá một cách thân tình, được nghe tiếng khèn vang vọng giữa chợ như lời mời gọi bước vào một thế giới khác, nơi văn hóa, con người và thiên nhiên giao thoa rất tự nhiên. Bắc Hà không chỉ là điểm đến, mà là nơi để tôi sống chậm, chạm vào bản sắc và mang về không chỉ sản vật mà cả kỷ niệm đáng nhớ”, anh Tuấn Trần, du khách Hà Nội chia sẻ.

Trong khi đó, bà Lee Jongok, du khách đến từ Hàn Quốc cho hay, khi đến với Buôn Ma Thuột bà hiểu hơn về ý nghĩa của cà phê. “Khi chúng tôi ghé thăm Làng cà phê, được trải nghiệm cà phê nơi đây, dù đã 2 tiếng trôi qua tôi vẫn cảm nhận được hương vị đọng lại. Không chỉ riêng tôi, mọi người bạn Hàn Quốc trong chuyến đi cũng cảm nhận cà phê Việt Nam mang một hương vị rất đặc biệt so với những loại cà phê khác. Tôi trở nên yêu thích hẳn món cà phê này và khi về Hàn Quốc tôi sẽ quảng bá cà phê Việt Nam đến bạn bè nhiều hơn”, bà nói.

Không khó để kể tên những địa phương điển hình kết hợp tiêu thụ sản phẩm thông qua các hoạt động văn hóa, du lịch: Lào Cai gắn sản phẩm OCOP: Thảo dược tắm Dao đỏ, dược liệu Actiso, cá hồi chế biến sâu,… với du lịch Sa Pa, mở chợ đêm văn hóa mang đậm dấu ấn bản địa; Sơn La tổ chức lễ hội nhãn Sông Mã, ngày hội hái mận Mộc Châu, đưa nông sản lên sàn thương mại điện tử và tour trải nghiệm; Bắc Kạn tổ chức “Tuần Văn hóa - Du lịch gắn với trải nghiệm bí xanh thơm Ba Bể”; Đắk Lắk biến lễ hội cà phê thành “sân khấu tiêu thụ” quy mô quốc tế; Bình Phước gắn sản phẩm điều, dệt thổ cẩm của đồng bào S’tiêng với hoạt động du lịch sinh thái văn hóa…

Ông Đinh Quang Tuyên, Phó Chủ tịch thường trực UBND tỉnh Bắc Kạn, cho biết, Bắc Kạn không chỉ có rừng xanh, hồ đẹp, mà còn có những sản vật mang hồn cốt của núi rừng như: Bí xanh thơm, trà hoa vàng, miến dong Na Rì… Những sản phẩm này không chỉ nổi tiếng ở thị trường trong nước, mà còn là điểm nhấn trong các hành trình du lịch trải nghiệm. “Du khách đến đây được tận tay thu hoạch, được nghe câu chuyện về giống cây bản địa, được thưởng thức ngay tại vườn, đó là cách để sản vật không còn đơn thuần là hàng hóa, mà trở thành trải nghiệm sống động, ghi dấu trong lòng người. Chính sự kết nối này đã và đang mang lại nguồn thu nhập ổn định, bền vững cho bà con dân tộc thiểu số, để họ vừa giữ được nghề truyền thống, vừa làm du lịch một cách tự nhiên, không đánh mất bản sắc”, ông Tuyên nhấn mạnh.

Dù đã đạt được những kết quả bước đầu, nhưng để kết nối được hàng hóa với văn hóa, cần nhiều hơn những “màn trình diễn”; cần chính sách đủ lực đẩy. Thực hiện Nghị quyết số 88/2019/QH14 của Quốc hội: Phê duyệt Đề án tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030 và Nghị quyết số 120/2020/QH14 của Quốc hội: Phê duyệt chủ trương đầu tư Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030,… nhiều chính sách đã được thiết kế để đưa sản phẩm vùng cao ra thị trường rộng lớn.

Trong đó, Chương trình công nhận sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu không chỉ tôn vinh giá trị truyền thống mà còn thúc đẩy sản xuất, nâng cao chất lượng và mở rộng thị trường. Hay Chương trình OCOP ra đời, không chỉ để “gắn sao” cho sản phẩm mà còn là công cụ chuẩn hóa và thương mại hóa các đặc sản địa phương.

Cùng với đó, Bộ Công Thương với vai trò đầu mối triển khai các chương trình xúc tiến thương mại, đã phối hợp tổ chức hàng loạt tuần hàng Việt tại hầu hết các địa phương trên cả nước, hỗ trợ hợp tác xã, hộ sản xuất đưa hàng vùng cao vào siêu thị, chợ đầu mối, chuỗi du lịch. Nhiều phiên chợ hàng Việt gắn với lễ hội địa phương được tổ chức thường xuyên, trở thành “trạm trung chuyển” cảm xúc giữa văn hóa và hàng hóa.

TS. Trịnh Thị Thanh Thuỷ, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương, nhận định, việc xúc tiến tiêu thụ nông sản gắn với phát triển du lịch không phải là câu chuyện mới, mà đã hình thành rõ nét tại nhiều địa phương, trong đó, Sơn La là một điển hình tiêu biểu. Tại đây, từ quy hoạch vùng trồng cây ăn quả trên đất dốc, chính quyền đã phối hợp chặt chẽ với Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương) và các đơn vị liên quan tổ chức các hội chợ, đưa sản phẩm đến tận thị trường Hải Phòng, Thanh Hóa, Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh… Nhờ vậy, nhiều nông sản như mận hậu, hồng giòn được khách hàng cả nước biết đến, tiêu thụ mạnh mẽ.

Đồng thời, mùa hoa mận, mùa hái quả trở thành điểm nhấn du lịch, thu hút hàng nghìn lượt khách đến check-in, trải nghiệm, tạo nên một sự kết hợp hữu cơ giữa sản xuất, tiêu thụ, du lịch. Quan trọng hơn, mô hình này còn mở đường cho thu hút đầu tư, như TH Truemilk đã vào Sơn La chế biến sâu, nâng cao giá trị sản phẩm. “Đây là bài học lớn trong phát triển kinh tế vùng đồng bào dân tộc thiểu số gắn với chuỗi giá trị bền vững”, TS. Trịnh Thị Thanh Thuỷ đánh giá.

Thực tế cho thấy, khi du lịch phát triển, sản phẩm cũng có cơ hội lan tỏa. Nhưng nếu không có sự vào cuộc bài bản, nhiều sản phẩm vẫn sẽ mãi là món hàng nhỏ lẻ, bán trong ngày hội rồi chìm vào lãng quên. Thách thức lớn nhất hiện nay vẫn là khả năng duy trì chất lượng, mẫu mã, thương hiệu và đặc biệt là năng lực liên kết giữa người đồng bào dân tộc, hợp tác xã, doanh nghiệp và các đơn vị du lịch.

TS. Nguyễn Minh Phong, chuyên gia kinh tế chia sẻ câu chuyện, ông đã từng đến nhiều địa điểm du lịch ở nhiều vùng miền và rất tiếc khi thấy một số nơi biến điểm du lịch thành nơi “bán hàng rong”, trong đó có cả hàng Trung Quốc, hàng trôi nổi… chứ không còn là sản phẩm của địa phương, không còn là không gian văn hóa nguyên bản.

Theo ông, khi để mất bản sắc, khi không kiểm soát được sản phẩm bán ra thì sẽ biến du lịch thành “chợ rong cao cấp”. Như thế, du khách chắc chắn không quay lại lần thứ hai. Vì vậy, “điều kiện tiên quyết khi phát triển du lịch gắn với tiêu thụ nông sản là phải bảo tồn được văn hóa bản địa. Ăn, mặc, ở, sinh hoạt,… tất cả phải giữ được hồn cốt của vùng miền. Sản phẩm bày bán phải là đặc sản địa phương, do chính người dân bản địa sản xuất. Chỉ có như vậy, trải nghiệm của du khách mới đủ sâu sắc, đủ chân thực, đủ để họ muốn quay lại, mua thêm và giới thiệu cho người khác”, vị chuyên gia khẳng định.

Tuy nhiên, những tín hiệu tích cực đang dần xuất hiện. Không khó để bắt gặp hình ảnh các bạn trẻ dân tộc livestream bán hàng đặc sản quê mình. Nhiều hợp tác xã vùng cao đầu tư bao bì, câu chuyện sản phẩm, liên kết với homestay, tour trải nghiệm. Nhiều sản phẩm OCOP đã có mặt trong siêu thị lớn, chuỗi nhà hàng, khách sạn, vượt khỏi biên giới địa phương để vươn tới thị trường quốc tế. Có thể kể đến như: Trà Shan tuyết cổ thụ Hà Giang, Thảo dược tắm Dao đỏ (Sa Pa) Miến dong Na Rì (Bắc Kạn), Dầu dừa tinh khiết Cơ Tu (Quảng Nam) … Đó là dấu hiệu cho thấy: văn hóa đang lên tiếng và hàng hóa đang tìm được chỗ đứng một cách đàng hoàng, tự tin và đầy bản sắc.

Khi từng nếp váy hoa, từng bắp ngô nếp, từng túi cà phê sạch mang theo hương vị của núi rừng đến với phố thị, thì cũng là lúc những sản phẩm của đồng bào dân tộc thiểu số không còn đi một mình mà đi cùng với câu chuyện, với bản sắc, với niềm tự hào của cả một vùng đất. Và hành trình đó, cần sự tiếp sức mạnh mẽ hơn từ chính sách, từ thị trường, từ công nghệ và cả từ trái tim của người tiêu dùng hôm nay.

Ngân Thương

Đồ họa: Ngọc Lan