Nghệ sĩ Việt kể chuyện khoa học theo những cách không ai ngờ

Từ câu chuyện bèo hoa dâu theo phi hành gia Phạm Tuân bay vào vũ trụ đến những thử nghiệm thị giác về chất lỏng, dưỡng chất… mở ra không gian độc đáo chưa từng có giữa khoa học và nghệ thuật.

Nghệ thuật kể chuyện của khoa học

Mở cửa từ ngày 3/12 tại Trung tâm Nghệ thuật đương đại VCCA (Hà Nội), triển lãm “Tỏa V – Điểm chạm khoa học” giới thiệu chuỗi tác phẩm từ điêu khắc, hội họa, sắp đặt đến nghệ thuật ánh sáng của 9 nghệ sĩ. Những ký ức, dữ liệu và vật liệu khoa học được tái tạo dưới lăng kính sáng tạo, mang đến trải nghiệm mới về cách nghệ thuật kích hoạt khoa học và khoa học mở đường cho nghệ thuật.

Theo ban tổ chức, trong kỷ nguyên mà AI, vật liệu mới, y học tiên tiến hay khoa học môi trường chi phối đời sống, con người thường chỉ nhìn khoa học qua công thức và dữ liệu. “Tỏa V” đưa khoa học trở lại với bản chất nguyên sơ, về sự sống, trí tưởng tượng và mối liên hệ giữa con người với thế giới.

Triển lãm vận hành như một “bản đồ nhân sinh” với năm trạm tư duy. Ở mỗi điểm dừng, tác phẩm trở thành một luận điểm trực quan, còn nghệ sĩ là cầu nối giữa tri thức khoa học và cảm xúc con người. Chính sự giao thoa này tạo nên sức hút của “Tỏa V”, nơi khoa học thoát khỏi sự khô khan để trở thành trải nghiệm thẩm mỹ.

Tại trạm “Mầm sống – khoa học nông nghiệp”, người xem bước vào thế giới của Lê Thiết Cương - cố họa sĩ theo đuổi tinh thần tối giản, với hạt gạo làm trung tâm biểu đạt. Ở Việt Nam, gạo không chỉ là lương thực mà là một nền văn minh gắn bó với con người và thiên nhiên qua hàng nghìn năm.

Tác phẩm của ông mở ra “cánh đồng” trừu tượng, nơi hạt gạo được phóng lớn và giản lược thành những hình khối tinh tế trên nền chất liệu mộc, gợi sức bền của lúa nước. Dưới ánh sáng dịu, mỗi chi tiết lấp lánh như nhịp thở của đất. Nghệ thuật của ông nói bằng khoảng lặng, để người xem tự trả lời điều gì nuôi dưỡng sự sống.

Nếu “Mầm sống” mang đến sự tĩnh lặng thì trạm “Sự sống - Y học vì nhân loại” mở ra những xung đột và chuyển động giữa cơ thể - bệnh tật - chữa lành. Bộ đôi Lê Giang và Lê Đăng Ninh dùng các vật liệu giàu tính gợi mở như sợi tổng hợp, mô hình gợi dáng tế bào, túi dịch, vỏ bọc bảo vệ, dây rốn, màng sinh học… tạo nên hệ sinh thái thị giác vừa mong manh vừa mãnh liệt.

Gây ấn tượng mạnh nhất là “Mạch”, nơi những sợi mảnh được đan thành cấu trúc xoắn gợi ADN nhưng vẫn giữ nét thủ công, như bàn tay con người đang cố vá lại những rạn nứt của sự sống. Không gian gợi nhớ phòng thí nghiệm, song ánh sáng vàng ấm làm dịu đi cảm giác lạnh lẽo để người xem cùng lúc nghĩ về khoa học và về tình thương.

Bước sang trạm “Cấu trúc - vật liệu tương lai”, không gian chuyển sang ánh sáng lạnh và chất liệu kim loại, thủy tinh, composite… như một phòng thí nghiệm. Bùi Quốc Khánh dựng các khối hình học lơ lửng mô phỏng mạng tinh thể, tạo cảm giác đứng giữa một phân tử phóng đại. Đỗ Hà Hoài lại ghép các mặt phẳng thủy tinh thành nhiều lớp như tầng dữ liệu, nơi hình ảnh biến dạng theo từng bước chân, gợi nhắc thế giới luôn đổi khác khi ta thay đổi góc nhìn.

Trạm “Miền ý thức - địa hạt trí tuệ” là không gian bất ngờ nhất, nơi Đỗ Hiệp và Phạm Minh Hiếu đưa người xem vào thế giới của ánh sáng và dữ liệu. Đỗ Hiệp dùng dải LED, gương và vật liệu phản quang để tạo trường thị giác liên tục biến đổi, những luồng sáng gợi hoạt động synap hay dòng dữ liệu máy tính, khiến người xem như bước vào không gian không trọng lực.

Phạm Minh Hiếu chọn vẻ trầm tĩnh với các khối hộp trong suốt chứa mã code và điểm sáng mô phỏng dữ liệu, tạo cảm giác bước vào kho lưu trữ ký ức nhân loại. Tác phẩm khiến người xem đặt câu hỏi trong thời đại dữ liệu, sự thật nằm ở đâu?.

Kết thúc hành trình là trạm “Nguồn sống - khoa học môi trường”, nơi thiên nhiên trở lại vị trí trung tâm. Vũ Bình Minh dựng những khối hình gợi mạch nước ngầm và địa tầng, chất liệu bán trong suốt khiến tác phẩm như chuyển động dưới ánh sáng, lúc dịu nhẹ lúc căng thẳng như nhịp thở bền bỉ của trái đất giữa tốc độ đô thị hóa.

Trịnh Minh Tiến tiếp cận môi trường theo hướng trực diện với những lớp vật liệu xếp chồng như biểu đồ khí hậu, xen kẽ các mảng màu thay đổi theo nhiệt độ. Sự lặng lẽ của tác phẩm là một cảnh báo, rằng nền văn minh hiện đại vẫn đang vận hành trên các nguồn tài nguyên hữu hạn. Họ khép lại triển lãm bằng lời nhắc, khoa học không thể cứu chúng ta nếu con người quên đi tự nhiên - nguồn sống căn bản.

Triển lãm không vận hành theo tuyến tính, cho phép người xem bắt đầu ở bất kỳ điểm nào và tự tạo những kết nối riêng giữa hạt gạo, ánh sáng dữ liệu hay cấu trúc vật chất. Cách tiếp cận mở phản ánh bản chất của tri thức không có con đường cố định, chỉ có những hành trình khám phá cá nhân.

Thành công của “Tỏa V” nằm ở chỗ các tác phẩm không giải thích khoa học cũng không minh họa nghệ thuật mà đứng giữa hai địa hạt, tạo nên vùng giao thoa buộc người xem phải suy nghĩ. Lần đầu tiên, nghệ thuật và khoa học được đặt trong một cấu trúc giám tuyển lớn, mở ra hướng đi mới cho nghệ sĩ khi coi khoa học như chất liệu sáng tạo.

Công chúng cũng lần đầu chạm vào khoa học bằng con đường thẩm mỹ, không cần kiến thức chuyên môn vẫn cảm nhận được tinh thần tri thức và những suy tư nhân văn phía sau. “Tỏa V” vì thế không chỉ là một triển lãm, mà là lời nhắc nhở: khoa học luôn bắt đầu từ con người.