Cách báo chí châu Phi lấy lại niềm tin trong kỷ nguyên AI và tìm kiếm mới

Tại Hội nghị Thượng đỉnh Phát triển Khán giả INMA châu Phi, chuyên gia truyền thông Moses Kemibaro - CEO DotSavvy (Nairobi, Kenya) - đã phác họa một bức tranh rõ ràng về những thách thức đang tái định hình báo chí châu Phi, đồng thời chỉ ra con đường để các hãng tin lấy lại vị thế trong bối cảnh công nghệ tìm kiếm và trí tuệ nhân tạo (AI) thay đổi cách thông tin vận hành.

Mối quan hệ giữa nền tảng và nhà xuất bản đang sụp đổ

Suốt hơn hai thập kỷ, báo chí phụ thuộc vào Google và mạng xã hội để hút lưu lượng truy cập. Nhưng khi các công cụ tìm kiếm ưu tiên hiển thị câu trả lời trực tiếp do AI tạo ra, mối quan hệ này đã đảo chiều. Một ví dụ được nhắc lại tại hội nghị: People Inc. chứng kiến lượng truy cập từ Google giảm từ 65% xuống dưới 30% trong ba năm.

Theo Kemibaro, giá trị đang chảy từ nhà sản xuất nội dung sang các nền tảng, khiến mô hình kinh doanh truyền thống trở nên mong manh, đặc biệt với các hãng tin nhỏ tại châu Phi. Đối diện tình thế tiến thoái lưỡng nan, họ buộc phải cân nhắc: Chặn trình thu thập dữ liệu, hay chấp nhận để nội dung của mình trở thành dữ liệu huấn luyện cho đối thủ?

Cơ hội và rủi ro AI: “Phép màu hay bãi mìn?”

AI có thể tự động hóa phiên âm, tạo hiệu ứng hình ảnh, phân tích dữ liệu và hỗ trợ biên tập, giải phóng thời gian cho các phóng viên tập trung vào điều tra, kiểm chứng và sản xuất nội dung chuyên sâu.

Dù vậy, một nghiên cứu tại Zambia cho thấy 60% nhà báo dùng AI nhưng 74% chưa được đào tạo, và 85% tòa soạn không có chính sách về AI. Thiếu quản trị tạo ra rủi ro lớn về sai lệch thông tin, vi phạm bản quyền và rò rỉ dữ liệu.

Kemibaro cảnh báo thêm về “chủ nghĩa thực dân dữ liệu”, nghĩa là các nền tảng toàn cầu thu thập nội dung châu Phi để huấn luyện mô hình, nhưng kết quả AI tạo ra lại sai lệch, đơn giản hóa hoặc mang định kiến về chính châu Phi.

Deepfake, nhân vật ảo tự xưng “nhà báo”, và gian lận sinh trắc học gia tăng khiến niềm tin công chúng bị xói mòn, kéo theo nguy cơ suy yếu các thể chế truyền thông.

Chiến lược tấn công để khôi phục giá trị

Thay vì tiếp tục phòng thủ, Kemibaro đề xuất các hãng tin châu Phi cần chủ động thương mại hóa nội dung của mình trong kỷ nguyên AI. Các mô hình cấp phép mới như tính phí theo lượt thu thập dữ liệu (các công ty AI trả tiền cho mỗi trang được đọc), tính phí theo truy vấn AI (nhà xuất bản nhận tiền bản quyền khi nội dung của họ xuất hiện trong câu trả lời do AI tạo ra)… có thể tạo nguồn thu mới.

Ông cho rằng những công cụ như Firewall for AI giúp nhà xuất bản kiểm soát cách nội dung được thu thập và sử dụng.

Xây dựng bộ quy tắc ứng xử về AI

Kemibaro kêu gọi xây dựng Bộ quy tắc ứng xử về AI toàn châu Phi, dựa trên các nguyên tắc của chính khu vực, chứ không sao chép khuôn khổ từ phương Tây. Khung này cần đề cao sự minh bạch, quyền riêng tư và chủ quyền dữ liệu, giảm thiên vị, trách nhiệm giải trình và giám sát của con người.

Ông đề xuất tạo Dấu hiệu Tin cậy về AI trong Truyền thông Châu Phi - chứng nhận dành cho những tổ chức tuân thủ chuẩn mực đạo đức khi dùng AI. Trong kỷ nguyên thông tin lẫn lộn thật giả, sự tin cậy có thể trở thành lợi thế cạnh tranh lớn nhất của báo chí.

Chuyển từ “lượt xem” sang “khán giả thật sự”

Thay vì chạy theo lượt hiển thị, các hãng tin được khuyến nghị tập trung vào việc đo lường số lượng người dùng thực, trong môi trường an toàn, không bị pha tạp bởi lưu lượng ảo hoặc do bot AI tạo ra. Những số liệu “sạch” này có thể giúp lấy lại niềm tin từ nhà quảng cáo.

Hành động tập thể, không đi một mình

Kemibaro kết luận rằng báo chí châu Phi không thể tiếp tục dựa vào các thử nghiệm rời rạc. Khi biến động công nghệ quá lớn, hành động tập thể như thiết lập tiêu chuẩn, chia sẻ kinh nghiệm và xây dựng hệ sinh thái chung là con đường duy nhất để đi xa.

Trong bối cảnh AI và công nghệ tìm kiếm đang tái cấu trúc toàn bộ hệ sinh thái thông tin, bài toán mà truyền thông châu Phi đang đối mặt cũng là câu hỏi chung của báo chí thế giới: Làm sao để bảo vệ giá trị cốt lõi, duy trì niềm tin và tiếp tục giữ vai trò dẫn dắt trong không gian công cộng kỹ thuật số.