Khơi dậy giá trị di sản – Bồi đắp bản sắc văn hóa, con người Hà Tĩnh

Trên con đường làng yên bình dẫn vào thôn Đại Lợi (xã Đức Thịnh, Hà Tĩnh), giữa những rặng cau thẳng tắp và giàn trầu xanh mướt, một ngôi nhà thờ cổ kính hiện ra, mái ngói mũi hài phủ rêu phong, khói hương bảng lảng quanh năm. Đó là Nhà thờ Phan Đình Quang – di tích vừa được UBND tỉnh Hà Tĩnh xếp hạng cấp tỉnh, nơi lưu dấu câu chuyện bi tráng về lòng trung quân ái quốc và tinh thần bất khuất của người con đất La Sơn trong phong trào Tây Sơn oanh liệt.

Ông Phan Đình Oánh, tộc trưởng dòng họ Phan Đình, chậm rãi kể lại với niềm tự hào: “Ông tổ Phan Đình Quang là người trí dũng song toàn, sớm nổi tiếng trong vùng nhờ tính cách cương trực, nghĩa khí và lòng yêu nước nồng nàn”.

Sinh vào nửa cuối thế kỷ XVIII, khi đất nước chìm trong khói lửa, ông Quang gác lại con đường khoa cử để theo nghĩa binh Tây Sơn. Trong những năm tháng chinh chiến, ông nhiều lần lập công lớn, được phong chức Đội trưởng vệ Đại Ninh đạo Sơn Khuông, rồi được vua Cảnh Thịnh ban sắc phong “Anh dũng Tướng quân – Trung úy Cận vệ” (năm 1799). Bản sắc phong ấy, khắc lại trên bia đá dựng trang trọng trong nhà thờ, là minh chứng cho một đời trung liệt của người tướng trẻ đã ngã xuống trong những ngày cuối cùng của triều đại Tây Sơn.

Ngôi nhà thờ hôm nay được con cháu phục dựng năm 2017, không chỉ là nơi thờ tự mà còn là chốn trở về, nơi khơi dậy niềm tự hào cội nguồn. Hằng năm, vào dịp húy kỵ (24/3 âm lịch), con cháu họ Phan từ khắp mọi miền lại nô nức về quê, áo dài, khăn đóng nghiêm trang làm lễ tế Tổ. “Mỗi dịp ấy, không chỉ là tưởng nhớ người đã khuất, mà còn là dịp để nhắc nhau sống xứng đáng với truyền thống của dòng tộc”, ông Oánh xúc động nói.

Từ miền trung du Đức Thịnh xuôi về vùng biển Cổ Đạm (Hà Tĩnh), một ngôi nhà thờ khác cũng được vinh danh trong danh mục di tích cấp tỉnh – Nhà thờ Trần Quang Mỹ. Tọa lạc giữa làng Cam Lâm, xã Xuân Liên, huyện Nghi Xuân (cũ), nhà thờ được xây theo kiểu chữ “Tam”, mái ngói âm dương, đầu đao cong vút, ẩn mình giữa vườn cây cổ thụ.

Theo lời ông Trần Chức, tộc trưởng dòng họ Trần: “Mảnh đất Cam Lâm là nơi ông cha chúng tôi khai khẩn từ gần 500 năm trước. Đến giữa thế kỷ XVIII, ba anh em họ Trần là Trần Quang Mỹ, Trần Ban và Trần Cụm đều theo nghiệp thủy quân, góp công bảo vệ vùng biển Nghệ An – Hà Tĩnh”.

Trong đó, ông Trần Quang Mỹ (sinh năm 1743) được vua Lê Cảnh Hưng phong chức Hữu thủy vệ Chánh suất đội Bách hộ, sau thăng Thiên hộ, ghi nhận công lao trấn giữ vùng biển Hội Thống, Cửa Sót. Bức sắc phong ban thưởng năm 1768 vẫn được con cháu gìn giữ như báu vật. Bức sắc phong ban thưởng của vua Lê Cảnh Hưng năm 1768 hiện vẫn được dòng họ gìn giữ cẩn trọng như một báu vật.

Cùng thời, hai em ông là Trần Cụm và Trần Ban cũng theo nghiệp thủy quân. Trần Cụm hy sinh trong một trận chiến với cướp biển năm 1761, được vua Lê Hiển Tông sắc phong truy tặng công trạng. Còn Trần Ban, theo bản sao sắc phong Hán Nôm còn lưu giữ tại một ngôi chùa địa phương, cũng được triều đình vinh danh với chức Thiên hộ – một minh chứng cho đóng góp của những người con Cam Lâm trong công cuộc bảo vệ non sông.

Hằng năm, vào ngày giỗ tổ 6/12 âm lịch, dù đi xa hàng nghìn cây số, con cháu họ Trần vẫn trở về, thắp nén hương tri ân. “Đó không chỉ là nghi lễ, mà là sợi dây thiêng liêng gắn kết bao thế hệ trong cùng dòng máu”, ông Chức bồi hồi nói.

Từ miền trung du đến miền biển, hai câu chuyện ấy như những lát cắt sinh động, góp phần hoàn thiện bức tranh phong phú về công tác xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa ở Hà Tĩnh trong những năm gần đây. Chỉ riêng từ năm 2023 đến nay, tỉnh đã có thêm 71 di tích được xếp hạng cấp tỉnh, 7 di tích được nâng hạng quốc gia, và 1 di tích quốc gia đặc biệt. Đến nay, toàn tỉnh Hà Tĩnh có 694 di tích được xếp hạng, trong đó 3 di tích quốc gia đặc biệt, 92 di tích cấp quốc gia và 599 di tích cấp tỉnh.

Đặc biệt, cuối năm 2024, Quần thể Khu di tích Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác được Thủ tướng Chính phủ ký quyết định công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt, đánh dấu một cột mốc đầy tự hào cho người dân Hà Tĩnh. Trong chuỗi hoạt động kỷ niệm 300 năm Ngày sinh Đại danh y, không khí rộn ràng, trang nghiêm đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng nhân dân.

Anh Nguyễn Văn Hải (xã Hương Sơn, Hà Tĩnh) chia sẻ: “Tôi vẫn còn rạo rực khi nhớ lại khoảnh khắc Khu di tích Hải Thượng Lãn Ông được công nhận di tích quốc gia đặc biệt. Đó là niềm tự hào của quê hương và là động lực để mỗi người dân sống tốt hơn, xứng đáng với di sản mà tiền nhân để lại”.

Ông Trần Xuân Lương, Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh cho biết: “Việc xếp hạng di tích không chỉ là sự ghi nhận giá trị di sản, mà còn góp phần lan tỏa truyền thống văn hóa tốt đẹp của cha ông trong đời sống hôm nay. Nhiều công trình xưa vốn hoang phế đã được phục dựng, tôn tạo bằng sự chung tay của cộng đồng, trở thành không gian giáo dục truyền thống và điểm đến du lịch hấp dẫn”.

Hiện Hà Tĩnh còn khoảng 1.000 di tích đủ điều kiện nhưng chưa được xếp hạng. Trong thời gian tới, ngành văn hóa sẽ tiếp tục rà soát, lựa chọn những di tích tiêu biểu, hướng dẫn xây dựng hồ sơ xếp hạng và đề xuất nâng cấp hạng đối với các di tích có giá trị cao.

Từ những mái đình, ngôi miếu, nhà thờ dòng tộc giản dị nơi làng quê, cho đến những khu lưu niệm rợp bóng cổ thụ, mỗi di tích được xếp hạng là một “hạt ngọc” góp phần thắp sáng ký ức văn hóa, khơi dậy niềm tự hào và ý thức gìn giữ cội nguồn trong mỗi người dân Hà Tĩnh hôm nay.